Không giống các cây nông sản tại Tây Nguyên, cà-phê trong đời sống của người Ê Đê tại Đắk Lắk chứa đựng cả một bề dày văn hóa. Văn hóa cà-phê thấm sâu trong tâm thức người Ê Đê, không lẫn vào đâu được. Giờ nét văn hóa đó đã trở thành một phần của Kỷ lục thế giới…
Cả vùng uống cà-phê
Đến Buôn Ma Thuột mùa này, du khách không thể không dừng chân tại đường sách, nơi có không gian yên tĩnh với các bức bích họa ghi lại những khoảnh khắc bình dị hằng ngày của người đồng bào Tây Nguyên và người ở Buôn Mê nói riêng. Dĩ nhiên, nhiều người sẽ gọi ngay một ly cà-phê nguyên chất để cảm nhận trọn vẹn hương thơm…
Ví Buôn Ma Thuột là “Thánh địa cà-phê”, danh xưng ấy gần như khái quát hết một vùng đất cà-phê vừa hoang sơ, vừa hào sảng và có cả một bề dày văn hóa được người dân bản địa tích lũy qua nhiều thế hệ. Y Linh Niê (SN 1988, trú xã Dray Sap, huyện Krông Ana) – chủ một tiệm cà-phê kể với chúng tôi rằng, chẳng biết từ bao giờ thói quen thưởng thức tách cà-phê nguyên chất vào mỗi buổi sáng đã ăn sâu trong suy nghĩ anh và bao thế hệ người Ê Đê. “Người lớn uống cà-phê sớm để kịp lên rẫy. Lũ trẻ thì nhâm nhi cà-phê cho tỉnh táo đến trường… Mỗi người một việc nhưng ai cũng phải nhâm nhi ly cà-phê sớm để một ngày trở thêm có ý nghĩa, có sức sống mới.
Buôn Ma Thuột là vùng đất có cà phê khá sớm ở Việt Nam. Trước đó, người Pháp đã khảo sát rất kỹ lưỡng về thổ nhưỡng, khí hậu, độ cao, tầng phù sa cổ…mới chọn Buôn Ma Thuột là nơi chuyên canh cây cà phê Robusta, lấy Buôn Ma Thuột làm tâm trong vòng bán kính 10 km trồng cà phê Robusta đều cho ra thể chất tốt, như Ea Kao, Etam, Tân Lập, Tân Hòa, Tân An, Tân Lợi, Cư Ebut…
Ngoài Buôn Ma Thuột còn có một một số huyện khác: Cư Mgar, Krong Ana…Nơi Robusta là loại cà phê thích hợp nhất để trồng và cho chất lượng ngon nhất thế giới. Cũng là nơi người Ê Đê (“Những đứa con của Thần linh” – theo tiếng Ê Đê) là dân tộc đã định cư lâu đời bậc nhất trên vùng đất đỏ bazan được coi là tốt nhất thế giới này của Việt Nam.
Phong cách của người Ê Đê là một phần của Kỷ lục thế giới
Có lẽ ít ai biết cách pha chế, cách uống cà phê và “văn hóa” cà phê độc đáo của người Ê Đê…Phong cách pha chế này hoàn toàn khác so với những gì từng có trên thế giới suốt gần 540 năm qua và không giống như mô tả trên báo chí hoặc internet trước đây.
Đó chính là tâm sự của “Mí” già Yă Be ở buôn Brah của người Ê Đê tại huyện Cư M’Gar (*) (Đắk Lắk), một trong những “thủ phủ” của loại cây cà phê vối ở Việt Nam cũng như cả thế giới.
Hiện nay có nhiều cách pha cà-phê khác nhau nhưng người Ê Đê ở các buôn làng tại Đắk Lắk vẫn sử dụng cách pha chế truyền thống từ bao đời nay.
Vào mỗi vụ thu hoạch hàng năm, các “mí” hoặc “amí” (tức người bà hoặc mẹ trụ cột chính trong mỗi gia đình “mẫu hệ” theo truyền thống Ê Đê) đều chọn những trái cà phê chín ngon nhất (chín lần thứ nhất) rồi tách bỏ lớp vỏ, hong phơi trên gác bếp để loại bỏ tạp chất và cất giữ như vật quý trong nhà. Mỗi khi cần dùng hoặc có khách quý đến thăm hoặc vào dịp ngày lễ trọng đại, các “Mí” mang loại cà phê “báu vật” ra pha chế để mọi người cùng thưởng thức.
Công đoạn đầu tiên của quy trình này là rang chín những trái cà phê đặc biệt đã được hong phơi trên gác bếp nói trên (mỗi lần chỉ rang khoảng 0,5kg trong vòng hơn 20 phút) cùng với mỡ gà hoặc có thể thêm một chút muối, rượu trắng. Chính các “mí” là người quyết định công thức pha trộn riêng và trực tiếp thực hiện việc này ở dưới bếp chủ (bếp chính).
Còn những phụ nữ Ê Đê trẻ hơn trong gia đình sẽ đeo gùi và dùng các trái bầu khô để đi lấy nước sạch ở bến nước gần buôn làng. Nước từ suối chảy qua ống bương tại các bến nước được đồng bào Tây Nguyên coi là trong lành nhất và họ thường đi xuống bến nước vào khi mặt trời dần xế bóng. Sau đó nếu trời không mưa, những người phụ nữ này sẽ dùng chày và cối gỗ để giã trái cà phê đã rang thành bột mịn ngay ngoài hiên nhà.
Đây là công đoạn chín lần thứ hai của trái cà phê. Lúc này hương thơm ngào ngạt của cà phê lan tỏa từ gian bếp chủ ở cuối nhà lên tới tận gian bếp khách ở đầu nhà.
Tiếp sau đó, bột cà phê sẽ được sàng để lọc bỏ tạp chất trước khi các “mí” bỏ vào nấu bằng nước đang sôi (chín lần thứ ba). Công đoạn này có sự khác biệt đôi chút trong phong tục của các nhánh người Ê Đê. Người Ê Đê Kpă thường hòa tan trực tiếp bột vào nước đang sôi. Còn người Ê Đê Adham lại múc bột vào túi phễu vải nhỏ và thả vào ấm nước đang đun sôi để tinh chất cà phê thấm dần vào nước.
Công đoạn cuối cùng là rót cà phê vào từng cốc hoặc ly nhỏ được thực hiện bởi những phụ nữ Ê Đê trẻ tại bếp khách của gian nhà chính. Hương vị cà phê lan tỏa khắp căn nhà dài Ê Đê truyền thống làm nức lòng thượng khách.
Trong ba Kỷ lục thế giới mà cà phê Robusta được tổ chức Kỷ lục Thế giới WorldKing xác nhận thì văn hóa pha cà phê của đồng bào Ê Đê được nhắc tới. Văn hóa pha chế này được thế giới coi là có giá trị di sản về nghệ thuật pha chế đặc trưng, độc đáo nhất.
Văn hóa cà-phê của người Ê Đê là thế, không ồn ào, không hào nhoáng. Văn hóa đó được mỗi gia đình người Ê Đê gìn giữ theo năm tháng.
(Nguồn: Tổng hợp)
Đọc thêm nhiều bài hay về cà phê tại đây: https://vsca.vn/?lang=vi
